श्राद्ध हिन्दू धर्ममा एक पवित्र संस्कार हो जसको उद्देश्य दिवंगत पितृहरूको आत्माको शान्ति र उद्धार हो। पितृहरूको सम्झनामा गरिएको यो प्रक्रिया विशेषगरी पितृपक्षको समयमा गरिन्छ। श्राद्धको मुख्य उद्देश्य पितृहरूको आत्मालाई तृप्ति र शान्ति प्रदान गर्नु हो, जसले गर्दा उनीहरू स्वर्गमा रहन सकुन्।

पितृपक्ष
पितृपक्ष भनेको हिन्दू धर्म अनुसार आश्विन कृष्णपक्षको पन्ध्र दिनको अवधि हो। यस अवधिमा दिवंगत पितृहरूको स्मरण गरेर पिण्डदान र तर्पण गरिन्छ। चान्द्रमानको पात्रोअनुसार वर्षमा चौबिस पक्ष हुन्छन्, जसमा आश्विन कृष्णपक्षलाई विशेष महत्त्व दिइन्छ। पितृपक्षको अवधिमा गरिने श्राद्धलाई सोह्रश्राद्ध भनिन्छ, जसको विशेषता यो हो कि यसमा १५ तिथिहरूको समावेश हुन्छ।

महालय श्राद्ध
महालय श्राद्ध भनेको पितृहरूको नामोच्चारण गर्दै विशेष रूपमा गरिने श्राद्ध हो। यो श्राद्ध दिवंगत पितृहरूको सम्झनामा गरिन्छ र यसमा श्रद्धाका साथ ब्राह्मणहरूलाई दान दिइन्छ। महालय श्राद्धको महत्त्व पितृहरूको आत्मा र तिनीहरूको उद्धारमा निहित छ।

श्राद्धको विधि
श्राद्धको विधि निम्न प्रक्रिया अनुसार हुन्छ:

ब्राह्मण निमन्त्रण: श्राद्धका दिन चार जना ब्राह्मणलाई निमन्त्रणा गरिन्छ। ब्राह्मणलाई श्राद्धमा निमन्त्रणा गर्नु पितृहरूको सम्मान र श्रद्धा प्रकट गर्ने तरिका हो।

अन्नदान: ब्राह्मणलाई अन्नदान गर्नु पनि महत्त्वपूर्ण छ। यस प्रक्रियामा भूस्वामीलाई अन्नको दान गरिन्छ।

सिधादान: चारै ब्राह्मणलाई विधिपूर्वक सिधादान गर्ने गरिन्छ, जसले पितृहरूको प्रति श्रद्धा र सम्मान प्रकट गर्छ।

पिण्डदान: प्रत्येक पितृलाई पिण्ड दिने प्रक्रिया विशेष महत्त्वको हुन्छ। पिण्ड बनाउनुअघि पिण्डासन बनाई पितृको नाम लिइन्छ, जसले पितृलाई समर्पणको प्रतीकको रूपमा काम गर्छ।

पुजा: पिण्डदानका लागि विशेष वेदी बनाएर पूजा गरिन्छ। यसमा विशेष मन्त्र र शुद्ध उच्चारण गर्ने परम्परा छ।

स्थान र समय
श्राद्धको स्थान र समयले पनि महत्त्व राख्छ। पार्वण श्राद्ध आफ्नै घरमा बसेर गर्नु उत्तम मानिन्छ। यसले परिवारका सदस्यहरूलाई पितृहरूको सम्झनामा एकत्रित गर्न मद्दत गर्छ। यदि घरमा गर्न सकिँदैन भने पवित्र तीर्थस्थल, जस्तै गंगा किनारमा जान पनि चलन छ। घरमै श्राद्ध गर्ने क्रममा भूमिमा गर्नुपर्ने नियम छ, जसले पवित्रता र श्रद्धा प्रकट गर्दछ।

धार्मिक शास्त्रमा पितृहरूको उद्धार र आशा प्रकट गरिएको छ। महाभारत र श्रीमद्भागवत जस्ता पौराणिक ग्रन्थहरूले पितृहरूको सम्मान र श्रद्धापूर्वक श्राद्ध गर्न नदिएमा पुत्रहरूलाई पापी र कृतघ्न मान्न सकिन्छ। यसर्थ, पितृहरूको सम्झना र श्रद्धा प्रकट गर्नु समाजको कर्तव्य हो।

श्राद्धको महत्त्व केवल पितृहरूको आत्माको उद्धारमा मात्र नभई समाजको धार्मिक र सांस्कृतिक धारामा पनि निहित छ। यो संस्कारले परिवारका सदस्यहरूलाई एकत्रित गर्ने र परस्पर सम्मान र श्रद्धाको भावना उत्पन्न गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ।

समापन
श्राद्ध र महालय श्राद्धको प्रक्रियामा धर्म, संस्कृति र परिवारका मूल्यहरू समाहित छन्। यो संस्कारले पितृहरूको उद्धारका साथै जीवित व्यक्तिहरूको कल्याण र समृद्धिमा पनि महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। त्यसैले, पितृपक्षमा श्राद्धको क्रियाकलाप गर्ने अघिल्लो दिन कपाल खौरने, लुगा तथा घरको सरसफाइ गर्ने, र एक भक्त रही ब्रह्मचर्य आदिको नियमको पालना गर्नुपर्छ। यसरी, दिवंगत पितृहरूको सम्झना र श्रद्धा प्रकट गर्नाले सम्पूर्ण परिवारको कल्याण सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्दछ।

यो पनि पढ्नुहोस

श्राद्ध र पिण्डदानको महत्त्व